Natuurlijk samenwerken: de 3 P’s
Hedendaagse vraagstukken in de zorg die in de aanpak meerdere personen vereisen worden steeds complexer. Er moet meer kwaliteit geboden worden met voortdurende innovaties (bijv. zelfsturende teams) maar wel voor minder geld en zonder fouten. En als de vraagstukken niet al complex zijn, dan worden ze het wel door de interacties van de personen die erbij betrokken zijn. Door de onderlinge dynamiek van actoren en factoren in en rondom het netwerk hebben we te maken met wat men in de complexe systeemtheorie emergentie noemt: onverwachte en niet te voorspellen ontwikkelingen. Alleen als we direct en ter plekke in kunnen spelen op deze ontwikkelingen zijn we in staat om met deze complexiteit om te gaan. Vreemd genoeg is het juist eenvoud dat we nodig hebben in de aanpak bij complexiteit.
Samenwerken zoals in de natuur: Purpose, Principes en Patronen.
Hedendaagse vraagstukken in de zorg die in de aanpak meerdere personen vereisen worden steeds complexer. Er moet meer kwaliteit geboden worden met voortdurende innovaties (bijv. zelfsturende teams) maar wel voor minder geld en zonder fouten. En als de vraagstukken niet al complex zijn, dan worden ze het wel door de interacties van de personen die erbij betrokken zijn. Door de onderlinge dynamiek van actoren en factoren in en rondom het netwerk hebben we te maken met wat men in de complexe systeemtheorie emergentie noemt: onverwachte en niet te voorspellen ontwikkelingen. Alleen als we direct en ter plekke in kunnen spelen op deze ontwikkelingen zijn we in staat om met deze complexiteit om te gaan. Vreemd genoeg is het juist eenvoud dat we nodig hebben in de aanpak bij complexiteit. Deze eenvoud in de aanpak kunnen we leren van diverse dieren en verschijnselen in de natuur. In deze column willen wij de natuurlijke en in principe eenvoudige aanpak bij complexiteit illustreren aan de hand van het collectief emergente gedrag van zwermen vogels op trektocht.
Zwermgedrag en de drie basisprincipes
Het collectief emergente gedrag van een zwerm vogels is een mooie illustratie van de complexiteit waar we bij veel vraagstukken mee te maken hebben. De complexiteit in het zwermgedrag heeft alles te maken met de interacties en dynamiek tussen de vogels. Aan het collectieve zwermgedrag van de vogels liggen een drietal eenvoudige basisprincipes ten grondslag. Inzicht in deze basisprincipes kan ons helpen om complexiteit te begrijpen en om er beter mee om te gaan bij ingewikkelde vraagstukken. Deze basisprincipes zijn achtereenvolgens: (1) purpose, (2) principes en (3) patronen. Elk van deze basisprincipes lichten we kort toe. Aansluitend willen wij de betekenis ervan aangeven voor de praktische toepassing bij samenwerken aan complexe vraagstukken.
1. Purpose: gemeenschappelijke inspiratie
De vogels in een zwerm verbinden zich met elkaar in hun streven naar een gemeenschappelijk doel van betekenis ofwel hun purpose: het voortbestaan in de natuur. In verbinding met elkaar is elk van de vogels van waarde voor het genereren, verzorgen en groeien van de volgende generaties. Zo zijn ze als collectief continu op zoek naar de optimale leefomstandigheden met voldoende veiligheid en voedsel- en broedmogelijkheden. Het lukt de vogels om in schijnbaar volledige autonomie zonder centrale sturing als eenheid te functioneren.
Voor een samenwerkingsverband betekent dit dat de deelnemers zich met elkaar weten te verbinden in het realiseren van een gemeenschappelijke doel. Dit doel of purpose dient voor elk van de deelnemers inspirerend en van betekenis te zijn. Op basis van de gemeenschappelijk beleefde purpose functioneren de deelnemers als eenheid; de intrinsiek ervaren zuigkracht van de purpose zorgt voor een gevoel van inspiratie, betrokkenheid en autonomie.
Elk van de deelnemers wil van waarde zijn en is continu op zoek naar mogelijkheden om nieuwe inzichten en ervaringen op te doen voor de versterking en ontwikkeling van het collectief.
2. Principes: richtinggevende regels
Het gedrag van de vogels in een zwerm is schijnbaar autonoom. Er is sprake van impliciete sturing vanuit een aantal principes op basis van de zuigkracht van de purpose. Deze collectief gedragen principes dienen als richtinggevende regels voor de gedragingen en interacties, waaraan de zwerm vogels zich houden: niemand heeft de leiding, volg de richting van je naaste buren, blijf dicht bij elkaar met wel voldoende ruimte voor elkaar. De ruimte tussen de vogels is nodig om het overzicht op de groep te houden; verder is iedere vogel hierdoor in staat om kansen en gevaren van buitenaf te signaleren.
Voor een samenwerkingsverband betekent dit dat de deelnemers zich op basis van hun purpose houden aan een aantal afgestemde en gedeelde principes, ofwel richtinggevende regels voor hun individuele en collectieve gedragingen. Deze principes zijn de visie, waarden en normen van het collectief. De intrinsiek beleefde principes bieden de ruimte voor het autonoom functioneren van de deelnemers en van de zogenoemde zelfsturende teams. Onafhankelijk waar een deelnemer zich bevindt in het netwerk van het samenwerkingsverband, zij of hij behoudt het zicht op de ontwikkelingen in en buiten het netwerk.
3. Patronen: emergente sociale vormen
In het collectieve zwermgedrag van de vogels zijn duidelijk patronen in beweging te herkennen. De continu in beweging zijnde patronen zijn als het ware de sociale structuur van de zwerm vogels. De sociale vormen van de patronen in de zwerm ontstaan op ogenschijnlijk onverklaarbare wijze op basis van de gedragingen en interacties van de vogels. In een vloeiende beweging ontstaan er telkens weer clusters in veelal verschillende richtingen. Wanneer deze clusters weer in elkaar vloeien, ontstaan er weer nieuwe clusters op basis van uitdoving of versterking van eerdere clusters. Met deze patronen geven de vogels invulling aan hun purpose: het vinden van de optimale leefomstandigheden met voldoende veiligheid en voedsel- en broedmogelijkheden.
Voor een samenwerkingsverband betekent dit dat de deelnemers continu in beweging zijn. In lijn met de purpose en de afgestemde richtinggevende principes worden telkens weer teams gevormd voor de verbetering en vernieuwing van het samenwerkingsverband. De flow en samenstelling van de diverse teams vormen de patronen en de sociale structuur van het samenwerkingsverband. De experimenten van de teams, bijvoorbeeld start-ups, vinden losjes gekoppeld aan de rand van het samenwerkingsverband plaats. Wanneer een team weer wordt opgenomen in het grotere samenwerkingsverband (spin-in) kan het experiment waaraan gewerkt is worden versterkt maar ook worden uitgedoofd, vaak afhankelijk van trends. Succesvolle opschaling van een experiment werkt alleen als een sociale beweging met daarbij versterkende patronen.
Natuurlijke aanpak bij complexiteit
Voor de zorg is er nog een wereld te winnen vergeleken met succesvolle bedrijven zoals bijv. Coolblue en Google. Daar is veel minder ‘wij’ en ‘zij’
(zorgverleners en managers) en wordt er echte autonomie gegeven vanuit de gedeelde purpose. Iedereen in de organisatie is hierbij van essentiële waarde van hoog tot laag (zoals bij de zwerm vogels). Wil de zorg ‘overleven’ (denk ook aan de hoge burn-out cijfers) dan zullen de muren tussen zorgverleners onderling en tussen leiding en de werkvloer geslecht moeten worden vanuit de patiënt als de echt beleefde en gedeelde purpose.
Complexiteit begrijpen en ermee omgaan is zeker niet eenvoudig. Toch is dit wat we moeten kunnen en wat nodig is voor optimale samenwerking. Voor het inzicht en de aanpak kunnen we ons laten inspireren door verschijnselen in de natuur, zoals het zwermgedrag van vogels. De drie basisprincipes die aan het collectief emergente gedrag van de zwerm vogels ten grondslag liggen hebben wij geprobeerd kort toe te lichten. De aanpak van complexiteit vraagt dus juist om eenvoud. Bij een goede aanpak vloeien op natuurlijke wijze de emergente sociale vormen (patronen (3)) voort uit de richtinggevende regels (principes (2)) op basis van het gemeenschappelijke doel en de inspiratie (purpose (1)).
Nanne Dodde is gespecialiseerd in strategie- en groepsontwikkeling en complexe verandertrajecten, met specifieke expertise op het gebied van sociale netwerken en interactiepatronen in samenwerkingsverbanden. Hij adviseert en begeleidt professionals en organisaties. Hij heeft veel ervaring opgedaan in diverse directie-, bestuurs- en toezichtfuncties in het bedrijfsleven en in de gezondheidszorg. Op het gebied van leiderschap en verandermanagement geeft Nanne lezingen en workshops (oa. Nyenrode en Beeckestijn); hij is ambassadeur voor het Platform voor Klantgericht Ondernemen. Voor nadere informatie: http://www.3nd.nl.
Paul de Beurs is psychiater/psychotherapeut en mediator. Hij coacht en begeleidt artsen individueel, maatschappen/vakgroepen en raden van bestuur. Daarnaast is hij adviseur voor de overheid en begeleidt hij specialistische politieteams, vooral gericht op het gezond houden van groepsprocessen. Hij heeft zeer ruime ervaring in het veld van de GGZ en het algemeen ziekenhuis, zowel inhoudelijk, op management als op bestuurlijk niveau. Voor nadere informatie: http://www.debeursadviesenbemiddeling.nl
